Γιατί μερικοί άνθρωποι είναι τόσο πλούσιοι και
άλλοι τόσο φτωχοί; Είναι λόγω επιλογών ή λόγω τύχης; Λόγω σκληρής δουλειάς,
εξυπνάδας και ικανότητας -ή είναι κάτι άλλο;
Eξαρτάται από το με ποιον συγκρίνεσαι. Αν είσαι πιο επιτυχημένος από τους φίλους
σου, τους συναδέλφους σου και τα μέλη της οικογένειάς σου, σίγουρα ένα μεγάλο
μέρος αυτού οφείλεται στο ότι είσαι καλύτερος σε αυτό που κάνεις, ή στο ότι
έχεις κάνει καλύτερες επιλογές, ή έχεις εργαστεί πιο σκληρά για να φτάσεις εκεί
που έφτασες. Σκεφτείτε τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον, σε σύγκριση με
τον κάπως λιγότερο επιτυχημένο αδελφό του.
Αλλά καθώς η κλίμακα της σύγκρισης διευρύνεται,
το ποσοστό της επιτυχίας που οφείλεται στις επιλογές που κάνατε -σε σύγκριση με
τη μήτρα που σας κυοφόρησε- πέφτει δραματικά. Αυτό υποδηλώνει ότι βρισκόμαστε
ακόμα πολύ μακριά από μια κοινωνία ίσων ευκαιριών και οι πλούσιοι επιβραβεύονται
για την ίδια προσπάθεια πολύ περισσότερο από ό,τι οι φτωχοί. Ήρθε η ώρα να το
διορθώσουμε αυτό.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μια κοινωνία
ανισοτήτων. Σύμφωνα με το Γραφείο Προϋπολογισμού του Κογκρέσου, το κορυφαίο 20%
λαμβάνει περίπου το ήμισυ από το συνολικό εισόδημα της χώρας, σε σύγκριση με το
5% του συνόλου των εσόδων που μοιράζεται στο κατώτατο εισοδηματικά ένα πέμπτο
των νοικοκυριών. Το κορυφαίο 10% του πληθυσμού ελέγχει περίπου το 70%
του πλούτου. Μεταξύ των πλουσίων χωρών, η ανισότητα της Αμερικής είναι
σίγουρα ακραία. Αλλά ο κόσμος στο σύνολό του είναι ένας τόπος απίστευτων
ανισοτήτων. Ακόμα και η Νορβηγία -που προβάλλεται ως πρότυπο ισότητας -είναι μία
χώρα όπου το κατώτατο ένα πέμπτο των νοικοκυριών της μοιράζονται εισόδημα
μικρότερο από το ένα τρίτο (PDF) εκείνου που απολαμβάνει το κορυφαίο ένα πέμπτο.
Γιατί επικρατεί τόση ανισότητα; Οι επιλογές που
κάνουμε ως άτομα μπορούν να μας τοποθετήσουν σημαντικά πιο πάνω ή πιο κάτω από
το μέσο όρο των ομότιμών μας όσον αφορά το εισόδημα ή την ευτυχία ή την
κοινωνική θέση. Αλλά ο μέσος όρων των ομότιμών μας καθορίζεται από δυνάμεις που
βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας – παράγοντες, όπως από ποιους ανθρώπους
γεννηθήκαμε. Και ο μέσος όρος των ομοίων μας εξηγεί τη σχετική θέση μας έναντι
των εθνικών μέσων όρων πολύ περισσότερο από ό,τι οι προσωπικές μας επιλογές.
Πάρτε τη σημασία της οικογένειας. Στις ΗΠΑ,
περίπου το 50% της μεταβολής του πλούτου και περίπου το 35 έως 43% της μεταβολής
του εισοδήματος των παιδιών μπορεί να εξηγηθεί από τον σχετικό πλούτο και
εισόδημα των γονέων τους, λένε
οι οικονομολόγοι Samuel Bowles και Herbert Gintis. Ένας λόγος για αυτή τη
στενή σχέση είναι ότι οι γονείς που έλαβαν μόρφωση είναι πολύ πιο πιθανό να
φροντίσουν ώστε τα παιδιά τους να λάβουν και αυτά αντίστοιχη μόρφωση. Σύμφωνα με
τους Michael
Greenstone και Adam Looney του Brookings Institution ο διάμεσος μισθός του
μέσου Αμερικανού –μισθωτού ή μη– έχει μειωθεί κατά 13.000 δολάρια από το 1969.
Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της πτώσης οφείλεται στην κατακόρυφη πτώση των εσόδων
μεταξύ εκείνων που διαθέτουν απολυτήριο λυκείου ή λιγότερο, κάτι που εξαρτάται
σημαντικά από τους γονείς μας. Ο Evan Soltas μελέτησε τα στοιχεία της General
Social Survey και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, αν ο
πατέρας σας δεν είναι απόφοιτος λυκείου, είναι οκτώ φορές πιο πιθανό για
εσάς να μην είστε κάτοχος απολυτηρίου λυκείου -μία πιθανότητα 22,2%, σε σύγκριση
με μια πιθανότητα 2,9% για τα παιδιά που οι γονείς τους πήραν απολυτήριο.
Τα πλεονεκτήματα μιας προνομιούχας καταγωγής δεν
σταματούν με την απόκτηση πτυχίου. Η οικονομολόγος του Tufts, Linda Loury,
θεωρεί ότι το ήμισυ του συνόλου των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ βρίσκονται μέσα από
την οικογένεια, φίλους ή γνωστούς. Οι Καναδοί οικονομολόγοι Miles Corak και
Patrizio Piraino παρατηρούν πόσο συχνά οι άνθρωποι καταλήγουν να εργάζονται στην
ίδια εταιρεία, όπου εργαζόταν ο πατέρας τους, διαπιστώνοντας ότι ένα αρκετά
υψηλό ποσοστό της τάξης του 40% το έχουν κάνει αυτό κάποια στιγμή στη ζωή τους.
Το ποσοστό ανέρχεται στο 70% μεταξύ του κορυφαίου 1% στην κατανομή του
εισοδήματος. Αυτό βοηθά να εξηγήσουμε γιατί η σχέση μεταξύ εισοδημάτων γονέα και
τέκνου είναι ακόμη στενότερη στην κορυφή από ό,τι στο σύνολο του πληθυσμού,
σύμφωνα με τον Corak. Το ένα τρίτο των διαδοχών μεταξύ των διευθυνόντων
συμβούλων στις εισηγμένες εταιρείες στις ΗΠΑ αφορούν ένα νέο CEO που συνδέεται
με συγγένεια εξ αίματος ή εξ αγχιστείας με τον προηγούμενο CEO, τον ιδρυτή ή
έναν μεγαλομέτοχο. Αυτό δεν είναι πολύ καλό για την τιμή της μετοχής, σύμφωνα με
τον Francisco Perez-Gonzalezτου NBER, αλλά είναι πολύ ευχάριστο για τον
νεοδιορισθέντα συγγενή.
Θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να εξηγήσουμε τις
πρόσφατες μεταβολές στην ανισότητα των ΗΠΑ βασίζοντας το σκεπτικό μας στα
στοιχεία «κίνητρο» ή «προσπάθεια». Αν η ανάπτυξη από το 1979 είχε μοιραστεί
εξίσου, το Κέντρο Προτεραιοτήτων Προϋπολογισμού και Πολιτικής εκτιμά ότι το
κατώτερο 80% των
Αμερικανών θα κέρδιζαν περισσότερα χρήματα σήμερα. Το κατώτατο ένα πέμπτο θα
είχε εισόδημα 1.300 δολάρια ή και περισσότερο. Οι Αμερικανοί που βρίσκονται
μεταξύ της 60ης και 80ης θέσης της κλίμακας θα λάμβαναν 6.500 δολάρια ή
παραπάνω. Και το κορυφαίο 1% θα είχε ετήσια εισοδήματα κάτω των 347.000 δολ.
Αυτό συμβαίνει επειδή το κατώτερο εισοδηματικά 80% των Αμερικανών έχουν γίνει
πολύ πιο τεμπέληδες από το 1979;
Σε διεθνές επίπεδο, η σχετική επίδραση της
προσπάθειας έναντι της τύχης είναι ακόμη πιο μεροληπτική υπέρ της τύχης. Ένα
πρόσφατο άρθρο των New York Times επεσήμανε ότι τα εισοδήματα των νοικοκυριών
στο Μανχάταν είναι τόσο ομοιόμορφα κατανεμημένα όσο και στη Σιέρα Λεόνε – και
στα δύο μέρη, το πλουσιότερο ένα πέμπτο βγάζει 40 φορές περισσότερα λεφτά από το
χαμηλότερο ένα πέμπτο. Η διαφορά, φυσικά, είναι ο μέσος όρος γύρω από τον οποίο
κινείται αυτό το εισόδημα. Το μέσο εισόδημα των νοικοκυριών στο Μανχάταν είναι
περίπου 67.000 δολάρια. Το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν – ένα μέτρο
των μέσων εισοδημάτων σε μια χώρα – είναι 1.131 δολάρια στη Σιέρα Λεόνε και η
διάμεση τιμή θα είναι σημαντικά χαμηλότερη. Σύμφωνα με τον Branko Milanovic,
περίπου τα δύο τρίτα της συνολικής παγκόσμιας ανισότητας μπορούν να εξηγηθούν από τη
γεωγραφία. Βάλτε τους δύο παράγοντες της γεωγραφικής θέσης και της
κατάστασης των γονέων μαζί και περίπου το 80% τους εισοδήματός σας ως ενηλίκων,
σε σύγκριση με τον παγκόσμιο μέσο όρο, μπορεί να εξηγηθεί από το πού γεννηθήκατε
και από ποιόν.
Σε οποιοδήποτε επίπεδο πέραν του τοπικού, οι
διαφορές στο εισόδημα που επηρεάζονται από τον παράγοντα των άνισων ευκαιριών
κάνουν αυτούς της άνισης προσπάθειας ή του ταλέντου να ωχριούν μπροστά του. Το
γεγονός αυτό απαιτεί, μεταξύ άλλων, έναν φορολογικό κώδικα που είναι
περισσότερο, και όχι λιγότερο, προοδευτικός. Το κατώτατο ένα πέμπτο των
Αμερικανών καταβάλλουν το 19% του εισοδήματός τους σε φόρους, σύμφωνα με το
Κέντρο Προτεραιοτήτων Προϋπολογισμού και Πολιτικής, ενώ το ανώτατο 1% πληρώνει
το 33% του εισοδήματός του σε φόρους. Με άλλα λόγια, το φορολογικό χάσμα μεταξύ
του κατώτατου ενός πέμπτου και του πλουσιότερου 1% είναι μόλις 14% του
εισοδήματος. Συγκρίνετε αυτό με τον χάσμα του μπαμπά -πόσο πολύ το σχετικό σας
εισόδημα σας σχετίζεται με τη θέση των γονέων σας στην εισοδηματική κλίμακα- που
είναι της τάξης του 40%.
Και αν θέλουμε πραγματικά να μειώσουμε την
ανισότητα των ευκαιριών –που προφανώς αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού
αμφοτέρων των κομμάτων – είναι ξεκάθαρο ότι χρειάζεται να γίνει πολλή δουλειά.
Θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι όλοι έχουν εξασφαλίσει τα βασικά – καλή διατροφή,
υγειονομική περίθαλψη και καλή εκπαίδευση, από την προσχολική και μετά. Πρέπει
να διασφαλίσουμε επίσης ότι οι θέσεις στα καλύτερα κολέγια και οι θέσεις στις
καλύτερες επιχειρήσεις πηγαίνουν στους πιο ταλαντούχους, όχι στους πιο στενούς
συγγενείς. Και θα πρέπει να βοηθήσουμε, όχι να παρεμποδίζουμε, τους πρόθυμους
εργαζόμενους να μετακινούνται προς καλύτερες θέσεις εργασίας – σε όλη τη χώρα
και σε όλο τον κόσμο.
Οι επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι είναι σίγουρα
σημαντικές σε ό,τι αφορά το πόσο επιτυχημένοι είναι, σε σύγκριση με τους φίλους
τους από το σχολείο ή τους συναδέλφους τους. Αλλά η τύχη -όχι η σκληρή δουλειά
-είναι ένας συντριπτικά ισχυρότερος λόγος που μπορεί να εξηγήσει γιατί οι
πλούσιοι είναι πλούσιοι και οι φτωχοί είναι φτωχοί.
