Πίσω από τη σχεδόν ταυτόχρονη κατάρρευση της εμπιστοσύνης των αγορών στην Ευρωζώνη και στην Αμερική, βρίσκεται μια αποτυχία οικονομικής στρατηγικής και ηγεσίας. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να κατηγορούμε τους οίκους πιστοληπτικής αξιολόγησης: οι κυβερνήσεις της Ευρώπης και της Αμερικής που δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις πραγματικότητες των παγκόσμιων κεφαλαιαγορών και του ανταγωνισμού της Ασίας είναι που έχουν το κύριο μερίδιο της ευθύνης. Για να ξεπεραστεί μια χρηματοπιστωτική κρίση απαιτείται η χάραξη ενός δρόμου τολμηρού, τεχνικά υγιούς και βασισμένου στις κοινωνικές αξίες. Οι πολιτικές ηγεσίες και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού δεν άνοιξαν κανέναν τέτοιο δρόμο. Οι ΗΠΑ και η Ευρώπη δεν έχουν καν καταφέρει να διαγνώσουν σωστά το κεντρικό πρόβλημα που είναι ότι και οι δύο αυτές ζώνες διαβρώνονται από την παγκοσμιοποίηση.
Οι θέσεις εργασίας των χαμηλής εξειδίκευσης εργατών της βιομηχανίας και οι νέες επενδύσεις σε πολλούς βιομηχανικούς κλάδους έχουν χαθεί προς όφελος του διεθνούς ανταγωνισμού. Καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, η απασχόληση στην Αμερική και την Ευρώπη στηρίζονταν στις κατασκευές, κι εκείνες με τη σειρά τους βασίζονταν στα χαμηλά επιτόκια και την αστόχαστη απορύθμιση του τραπεζικού τομέα. Μέχρι που η φούσκα των κατασκευών έσκασε. Ο δρόμος για την ανάκαμψη δεν θα βρεθεί σε μια νέα φούσκα ακινήτων, αλλά στην αναβάθμιση των ικανοτήτων των εργαζομένων, στην αύξηση των εξαγωγών και στην ενίσχυση των δημοσίων επενδύσεων στις υποδομές και την καθαρή ενέργεια. Αντί γι’ αυτά, η Αμερική και η Ευρώπη συνεχίζουν να παλινδρομούν ανάμεσα σε αδιέξοδα και προσανατολισμένα στην κατανάλωση πακέτα δημοσιονομικών μέτρων τόνωσης της οικονομίας και μια λιτότητα δίχως κανένα επενδυτικό όραμα.
Η μακροοικονομική πολιτική όχι μόνο δεν κατάφερε να δημιουργήσει θέσεις εργασίας αλλά ούτε καν να απαντήσει σε βασικές κοινωνικές αξίες. Ας είμαστε ξεκάθαροι: καλή κοινωνική πολιτική δεν σημαίνει δημιουργώ μεγάλα ελλείμματα. Τα δημόσια ελλείμματα είναι ήδη πολύ μεγάλα και στην Αμερική και στην Ευρώπη. Καλή κοινωνική πολιτική σημαίνει μια εντελώς διαφορετική ισορροπία ανάμεσα στις περικοπές των δημοσίων υπηρεσιών και την αύξηση της φορολογίας για τους πλούσιους.
Η παγκοσμιοποίηση δεν έπληξε μόνο τους μη εξειδικευμένους εργαζόμενους αλλά αποδείχτηκε χρυσοφόρος φλέβα για μια πάμπλουτη παγκόσμια ελίτ. Αυτή ήταν που ευνοήθηκε καθώς μπόρεσε να επενδύσει σε νέα και άκρως κερδοφόρα σχέδια σε ταχέως αναπτυσσόμενες οικονομίες. Όπως είπε πριν λίγες μέρες ο Αμερικανός επενδυτής Γουόρεν Μπάφετ, οι πλούσιοι κατάφεραν να πείσουν τις κυβερνήσεις τους να μειώσουν τη φορολογία για τα κέρδη και τα υψηλά τους έσοδα στο όνομα του παγκόσμιου φορολογικού ανταγωνισμού. Οι φορολογικοί παράδεισοι πολλαπλασιάζονταν ακόμα κι όταν οι πολιτικοί θυμούνταν πότε - πότε να εκστρατεύσουν εναντίον τους. Στο τέλος οι φτωχοί επλήγησαν διπλά, καταρχήν από τις δυνάμεις των παγκόσμιων αγορών και κατά δεύτερον από τη δυνατότητα των πλουσίων να παρκάρουν τα λεφτά τους με χαμηλή φορολογία σε διάφορα φορολογικά καταφύγια ανά τον κόσμο.
Η βελτίωση της δημοσιονομικής πολιτικής στις δυτικές χώρες πρέπει κατά συνέπεια να στηριχτεί σε τρεις πραγματικότητες. Καταρχήν, θα πρέπει να αυξήσει τις επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο και τις υποδομές. Δεύτερον, θα πρέπει να περικόψει τις σπάταλες δαπάνες, για παράδειγμα η Αμερική πρέπει να πάψει να χρηματοδοτεί λανθασμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Ιράκ, το Αφγανιστάν και την Υεμένη. Τρίτον, θα πρέπει να εξισορροπήσει μεσοπρόθεσμα τους δημόσιους προϋπολογισμούς, κυρίως μέσω φορολογικών αυξήσεων στα υψηλά εισοδήματα και τη διεθνή εταιρική κερδοφορία που δραπετεύει μέσα από παραθυράκια και φορολογικούς παραδείσους.
Οι επενδύσεις σε υποδομές δεν είναι υποχρεωτικό να αυξήσουν τα ελλείμματα εφόσον μπορούν να εφαρμοστούν διάφοροι τρόποι χρηματοδότησης. Ακόμα και αν μια επένδυση χρειάζεται προκαταβολικά χρηματοδότηση, τα σχέδια αυτά μπορούν κάλλιστα να μην προστεθούν στο καθαρό παθητικό μιας κυβέρνησης, εφόσον αποπληρώνονται από τα μελλοντικά έσοδα. Αυτή τη στιγμή οι προϋπολογισμοί των περισσότερων κρατών στην Αμερική και την Ευρώπη δεν διακρίνουν μεταξύ αυτοχρηματοδοτούμενων έργων, όπως π.χ. οι γέφυρες, που μπορούν να αποδώσουν έσοδα από μελλοντικά διόδια και έργων που χρηματοδοτούνται από τη φορολογία.
Η ανάπτυξη στη βάση των εξαγωγών είναι άλλη μια δυνατότητα ανάκαμψης που δεν έχουμε εξερευνήσει αρκετά. Μέρος αυτής μπορεί να έλθει μέσα από τη βελτίωση των ικανοτήτων των εργαζομένων και των τεχνολογιών – κι αυτός είναι άλλος ένας λόγος για να αποφύγουμε τις περικοπές στην παιδεία. Αλλά μέρος της μπορεί επίσης να έλθει μέσα από τη βελτίωση των χρηματοδοτικών μας πολιτικών. Συνειδητοποιώντας κάτι τέτοιο, η Κίνα έχει προωθήσει στην Αφρική μεγάλα εξαγωγικά σχέδια υποδομών ύψους πολλών δις δολαρίων που χρηματοδοτούνται από μακροπρόθεσμα δάνεια των κινεζικών τραπεζών. Και όμως η Αμερική και η Ευρώπη έχουν αφήσει την Αφρική στη διάθεση της Κίνας, μη χρηματοδοτώντας καμιά αναπτυσσόμενη αφρικανική χώρα.
Το τελευταίο κομμάτι της ανάκαμψης που μας λείπει έχει να κάνει με την καθαρότητα των στόχων της πολιτικής τάξης. Στην Ευρώπη έχει χαθεί κάθε συνεκτική απάντηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πολιτική χαράζουν οι εθνικές κυβερνήσεις – η συμφωνία μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας της περασμένης Τρίτης ήταν το τελευταίο παράδειγμα. Επί σειρά μηνών η τύχη της Ευρώπης κρίνεται από τις εκλογές στα γερμανικά ομόσπονδα κράτη και τα μικρά φιλανδικά κόμματα. Οι διαιρέσεις στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας έχουν φτάσει σε τέτοιο βαθμό ώστε να παραμελεί βασικές λειτουργίες σταθεροποίησης των πανικόβλητων αγορών. Δεν υπάρχει τρόπος για τη σωτηρία του ευρώ αν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί συνεχίσουν να είναι τόσο αδύναμοι, βραδυκίνητοι και διηρημένοι.
Με έναν ανάλογο τρόπο είναι μπλεγμένη και η Αμερική μέσα σε διάφορα στρώματα επιχειρηματικών, ταξικών και περιφερειακών συμφερόντων. Ο πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα αποδείχτηκε λίγος αφήνοντας την τύχη της χώρας να κρίνεται από τις διαμάχες των βαρόνων του Κογκρέσου. Γενικότερα οι ΗΠΑ δεν είναι δυνατόν να πάνε μπροστά όσο οι πολιτικοί τους παραμένουν τόσο συνδεδεμένοι με τα κατεστημένα συμφέροντα που χρηματοδοτούν τις αδιάκοπες προεκλογικές εκστρατείες τους.
Η πρόσφατη κάμψη των χρηματιστηριακών αγορών και η στασιμότητα στην Αμερική και την Ευρώπη αντανακλούν αυτά τα θεμελιώδη προβλήματα. Δεν υπάρχει καμιά στρατηγική ανάπτυξης, μόνο η ελπίδα πως οι φοβισμένοι και υπερχρεωμένοι καταναλωτές θα αρχίσουν ξαφνικά να αγοράζουν σπίτια που δεν χρειάζονται και δεν μπορούν να τα πληρώσουν. Δυστυχώς αυτά τα παγκόσμια οικονομικά ρεύματα θα συνεχίσουν να τρώνε θέσεις εργασίας και να αποστραγγίζουν κεφάλαια μέχρι να υπάρξει αναγέννηση μιας τολμηρής και κοινής αποδοχής ηγεσίας. Στο μεταξύ οι αγορές θα στροβιλίζονται στον τρελό κύκλο της αβεβαιότητας.
