του Ν. Μουζέλη
Το
τι θα γίνει στη χώρα μας το 2013, σ' έναν μεγάλο βαθμό, εξαρτάται από
τις εξελίξεις στον παγκόσμιο και ευρωπαϊκό χώρο. Πριν από την οικονομική
κρίση η κυριαρχία της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας οδήγησε στην ιδέα πως
οι αγορές, απαλλαγμένες από τον κρατικό έλεγχο, τείνουν να
αυτορρυθμίζονται. Κάθε δυσλειτουργία του οικονομικού συστήματος θα
διορθωνόταν λίγο-πολύ αυτόματα από τις ίδιες τις αγορές. Είναι αυτή η
αντίληψη που οδήγησε στην απορρύθμιση του χρηματοπιστωτικού τομέα, στα
τοξικά προϊόντα και στη... συνακόλουθη οικονομική κρίση που ξεκίνησε με την
πτώχευση της Lehman Brothers. Οταν η κυβέρνηση Μπους αποφάσισε να μη
διασώσει την παραπάνω αμερικανική τράπεζα (στη βάση της ιδέας πως η
αγορά, μέσω της πτώχευσης, θα έλυνε το πρόβλημα), τα καταστρεπτικά
αποτελέσματα αυτής της μοιραίας απόφασης δεν ήταν δυνατό να ανατραπούν.
Με βάση τα παραπάνω και με την πρόσφατη επανεκλογή Ομπάμα, ο φονταμενταλισμός της αγοράς θα αμβλυνθεί και θα υπάρξουν τάσεις για κάποια πιο σοβαρή ρύθμιση του παγκόσμιου καπιταλισμού-καζίνου. Κάτι παρόμοιο μπορεί να συμβεί στο επίπεδο της ευρωζώνης. Η οικονομική και πολιτική ενοποίηση θα προχωρήσει, ενώ η γερμανική, υφεσιακή στρατηγική («πρώτα λιτότητα και μετά ανάπτυξη») θα αλλάξει. Και αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου μπορεί επιτέλους να δημιουργήσουν ένα ανάχωμα/αντίβαρο στην επέκταση της γερμανικής οικονομικοπολιτικής κυριαρχίας. Δεύτερον, θα υπάρξουν συστημικές πιέσεις που πιθανόν να οδηγήσουν τις γερμανικές ελίτ, αν θέλουν να διασώσουν το κοινό νόμισμα (και νομίζω πως το θέλουν, γιατί τους συμφέρει), να αμβλύνουν τη συνεχή μεταφορά πόρων από τις λιγότερο ανταγωνιστικές οικονομίες του Νότου προς τις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες του Βορρά. Και για να γίνει αυτό χρειάζεται βοήθεια τύπου Μάρσαλ, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στις υπόλοιπες ημιανάπτυκτες οικονομίες της ευρωζώνης. Η ευρωζώνη για να επιβιώσει χρειάζεται αναδιανεμητικούς μηχανισμούς που πάνε πέρα από το ΕΣΠΑ και τα φθηνά δάνεια.
Το εθνικό επίπεδο
Η αλλαγή του ευρωπαϊκού κυρίως πλαισίου θα έχει θετικά αποτελέσματα για τη χώρα μας. Η ιδέα των αντιμνημονιακών δυνάμεων πως τίποτα δεν πρόκειται να αλλάξει στην ευρωζώνη ως το 2020/2025 είναι λανθασμένη. Πολλά θα χρειαστεί να αλλάξουν και οι αλλαγές θα είναι ευνοϊκές για τη χώρα μας. Είναι αλήθεια βέβαια πως, υπό το σημερινό καθεστώς, ένα αποτελεσματικό και συγχρόνως κοινωνικά ευαίσθητο πρόγραμμα για την επίλυση του χρέους δεν υπάρχει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν θα μπορεί να υπάρξει στο μέλλον.
Οσο για το πρόσφατο δάνειο των 52 δισ., αυτό σίγουρα θα δώσει μια ανάσα στην εγχώρια οικονομία. Θα οδηγήσει στην ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και στην αύξηση της ρευστότητας στην αγορά. Θα βοηθήσει επίσης τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις να επιβιώσουν ή να ξανανοίξουν. Τέλος, σε συνδυασμό με την πιθανή άμβλυνση της ύφεσης σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, η υψηλή ανεργία θα αρχίσει να μειώνεται και στη χώρα μας. Βέβαια η τραγική ανεργία των νέων δεν θα αμβλυνθεί σε σημείο που να σταματήσει τη φυγή τους σε άλλες χώρες. Αυτού του είδους η αιμορραγία το πιο πιθανό είναι να συνεχιστεί.
Θεσμικές αλλαγές
Εδώ οι αλλαγές θα είναι πολύ πιο δύσκολες. Αλλαγές όπως η απελευθέρωση των επαγγελμάτων, η πάταξη της φοροδιαφυγής και, κυρίως, ο εκσυγχρονισμός της βαθιάς αντιαναπτυξιακής κρατικής μηχανής θα προσκρούσουν σε συντεχνιακά και οικονομικά συμφέροντα, συμφέροντα που συνδέονται άμεσα με τα πελατειακά κόμματα. Αντίθετα με αυτά που ισχυρίζεται η τρόικα, τέτοιες αλλαγές είναι αδύνατο να επιτευχθούν από τη μια μέρα στην άλλη. Το νεοοθωμανικό κρατικοκομματικό σύστημα θα αντισταθεί στην αλλαγή με λυσσαλέο τρόπο. Εδώ δεν χρειάζεται μόνο τεχνική βοήθεια από το εξωτερικό αλλά και πολιτική βούληση που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει - αν κρίνει κανείς από τη συνέχιση της προ κρίσης νοοτροπίας και των πρακτικών της πλειονότητας των πολιτικών, το πελατειακό σύστημα εξακολουθεί να υπερισχύει του αξιοκρατικού κατά συστηματικό τρόπο. Παράδειγμα: η πρόσφατη απόλυση του κ. Κ. Σπυρόπουλου από την κρατική τηλεόραση. Παρ' όλη την κρίση και την κύρια ευθύνη των κομμάτων για την άθλια κατάσταση της χώρας, οι πελατειακές σχέσεις και η κομματικοκρατία καλά κρατούν.
Διακομματικές σχέσεις
Σε ό,τι αφορά τις σχέσεις μεταξύ κομμάτων, αντίθετα με αυτούς που βλέπουν την άμεση διάλυση τα τρικομματικής κυβέρνησης, πιστεύω πως αυτή θα επιβιώσει το 2013 - ίσως και αργότερα. Και αυτό γιατί δεν συμφέρει ούτε το ΠαΣοΚ ούτε τη ΔΗΜΑΡ, παρ' όλες τις διαφορές που έχουν με τη ΝΔ, να διακόψουν τη συνεργασία - ιδίως τώρα που η οικονομική κατάσταση, μετά το πρόσφατο τεράστιο δάνειο, θα αρχίσει να καλυτερεύει - μια καλυτέρευση στην οποία συνέβαλαν σημαντικά.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, το 2013 στον κομματικό χώρο θα υπάρχει ένα ακροδεξιό κόμμα που, όσο το μεταναστευτικό πρόβλημα παραμένει άλυτο και η λιτότητα συνεχίζεται, θα εξακολουθήσει την ανοδική πορεία του. Στην άλλη άκρη του κομματικού σκηνικού, το ΚΚΕ θα παραμείνει, για προφανείς λόγους, στα χαμηλά ποσοστά που έχει σήμερα. Μεταξύ των δύο άκρων οι Ανεξάρτητοι Ελληνες μάλλον θα διαλυθούν, ενώ η ΝΔ θα κρατήσει ή και θα αυξήσει τα σημερινά ποσοστά της, ενώ η ΔΗΜΑΡ και το ΠαΣοΚ, όπως ήδη ανέφερα, θα εξακολουθήσουν να στηρίζουν την κυβέρνηση Σαμαρά. Οσο για τον ΣΥΡΙΖΑ, αν ο Αλέξης Τσίπρας πραγματικά δεν θέλει την έξοδό μας από το ευρώ, θα συνεχίσει τη στροφή προς τη μετριοπάθεια χωρίς να το δηλώνει ξεκάθαρα. Στα επόμενα χρόνια μάλλον θα εξελιχθεί σε ένα ριζοσπαστικό κεντροαριστερό κόμμα μέσα στην ευρωζώνη. Τέλος, οι διάφορες προσπάθειες σχηματισμού νέων κομμάτων μάλλον θα αποτύχουν. Νομίζω πως θα θεωρηθούν παραδείγματα του ελληνικού ατομικισμού που οδηγεί τον καθένα να θέλει το δικό του μαγαζί. Οπως τα διάφορα κινήματα (από τους Αγανακτισμένους ως «Για την Ελλάδα τώρα»), έτσι και τα εκκολαπτόμενα νέα κομματίδια το πιο πιθανό είναι πως θα έχουν βραχύ βίο.
Κοινωνικό επίπεδο
Τέλος, στον κοινωνικό χώρο, όσο η δημιουργία ενός διευρυμένου δικτύου κοινωνικής προστασίας δεν δημιουργείται, η παραβατικότητα, η εγκληματικότητα, η ανομία, η φυγή προς τα ναρκωτικά και η διάλυση του κοινωνικού ιστού θα συνεχιστούν. Από την άλλη μεριά όμως, θα ενταθούν οι τάσεις θετικής αντίδρασης στην κρίση. Τάσεις όπως ο εθελοντισμός, ο κοινωνικός ακτιβισμός των ΜΚΟ και η αλληλεγγύη των απλών ανθρώπων προς τα πιο ευάλωτα μέλη της ελληνικής κοινωνίας. Ετσι από τη μια μεριά ο κοινωνικός ιστός αποσυντίθεται, ενώ από την άλλη παρατηρούμε αναδυόμενα δίκτυα αλληλεγγύης στο επίπεδο της γειτονιάς, της Εκκλησίας, της παρέας, των συγγενικών δικτύων και των μη κυβερνητικών οργανώσεων. Με άλλα λόγια, η κρίση μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα, πιο δημοκρατική ισορροπία μεταξύ κράτους, αγοράς και κοινωνίας πολιτών.
Συμπερασματικά, η κρίση (οικονομική, πολιτική, κοινωνική) θα εξακολουθήσει το 2013 να ταλανίζει ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού λαού. Σημαντικές θεσμικές αλλαγές θα προχωρήσουν με ρυθμούς χελώνας, ενώ το πολιτικό μας σύστημα μάλλον θα παραμείνει έντονα πελατειακό και κομματικοκρατικό. Από την άλλη μεριά όμως, θα έχουμε και σημάδια καλυτέρευσης λόγω πολύ πιθανών ευνοϊκών εξελίξεων στο επίπεδο της ευρωζώνης, λόγω της μερικής αναβίωσης των επιχειρήσεων και, τέλος, λόγω της πιθανής αντίστασης των λαών του ευρωπαϊκού Νότου στη βάρβαρη και συγχρόνως αδιέξοδη υφεσιακή πολιτική που η τρόικα μας έχει επιβάλει.
Με βάση τα παραπάνω και με την πρόσφατη επανεκλογή Ομπάμα, ο φονταμενταλισμός της αγοράς θα αμβλυνθεί και θα υπάρξουν τάσεις για κάποια πιο σοβαρή ρύθμιση του παγκόσμιου καπιταλισμού-καζίνου. Κάτι παρόμοιο μπορεί να συμβεί στο επίπεδο της ευρωζώνης. Η οικονομική και πολιτική ενοποίηση θα προχωρήσει, ενώ η γερμανική, υφεσιακή στρατηγική («πρώτα λιτότητα και μετά ανάπτυξη») θα αλλάξει. Και αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου μπορεί επιτέλους να δημιουργήσουν ένα ανάχωμα/αντίβαρο στην επέκταση της γερμανικής οικονομικοπολιτικής κυριαρχίας. Δεύτερον, θα υπάρξουν συστημικές πιέσεις που πιθανόν να οδηγήσουν τις γερμανικές ελίτ, αν θέλουν να διασώσουν το κοινό νόμισμα (και νομίζω πως το θέλουν, γιατί τους συμφέρει), να αμβλύνουν τη συνεχή μεταφορά πόρων από τις λιγότερο ανταγωνιστικές οικονομίες του Νότου προς τις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες του Βορρά. Και για να γίνει αυτό χρειάζεται βοήθεια τύπου Μάρσαλ, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στις υπόλοιπες ημιανάπτυκτες οικονομίες της ευρωζώνης. Η ευρωζώνη για να επιβιώσει χρειάζεται αναδιανεμητικούς μηχανισμούς που πάνε πέρα από το ΕΣΠΑ και τα φθηνά δάνεια.
Το εθνικό επίπεδο
Η αλλαγή του ευρωπαϊκού κυρίως πλαισίου θα έχει θετικά αποτελέσματα για τη χώρα μας. Η ιδέα των αντιμνημονιακών δυνάμεων πως τίποτα δεν πρόκειται να αλλάξει στην ευρωζώνη ως το 2020/2025 είναι λανθασμένη. Πολλά θα χρειαστεί να αλλάξουν και οι αλλαγές θα είναι ευνοϊκές για τη χώρα μας. Είναι αλήθεια βέβαια πως, υπό το σημερινό καθεστώς, ένα αποτελεσματικό και συγχρόνως κοινωνικά ευαίσθητο πρόγραμμα για την επίλυση του χρέους δεν υπάρχει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν θα μπορεί να υπάρξει στο μέλλον.
Οσο για το πρόσφατο δάνειο των 52 δισ., αυτό σίγουρα θα δώσει μια ανάσα στην εγχώρια οικονομία. Θα οδηγήσει στην ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και στην αύξηση της ρευστότητας στην αγορά. Θα βοηθήσει επίσης τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις να επιβιώσουν ή να ξανανοίξουν. Τέλος, σε συνδυασμό με την πιθανή άμβλυνση της ύφεσης σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, η υψηλή ανεργία θα αρχίσει να μειώνεται και στη χώρα μας. Βέβαια η τραγική ανεργία των νέων δεν θα αμβλυνθεί σε σημείο που να σταματήσει τη φυγή τους σε άλλες χώρες. Αυτού του είδους η αιμορραγία το πιο πιθανό είναι να συνεχιστεί.
Θεσμικές αλλαγές
Εδώ οι αλλαγές θα είναι πολύ πιο δύσκολες. Αλλαγές όπως η απελευθέρωση των επαγγελμάτων, η πάταξη της φοροδιαφυγής και, κυρίως, ο εκσυγχρονισμός της βαθιάς αντιαναπτυξιακής κρατικής μηχανής θα προσκρούσουν σε συντεχνιακά και οικονομικά συμφέροντα, συμφέροντα που συνδέονται άμεσα με τα πελατειακά κόμματα. Αντίθετα με αυτά που ισχυρίζεται η τρόικα, τέτοιες αλλαγές είναι αδύνατο να επιτευχθούν από τη μια μέρα στην άλλη. Το νεοοθωμανικό κρατικοκομματικό σύστημα θα αντισταθεί στην αλλαγή με λυσσαλέο τρόπο. Εδώ δεν χρειάζεται μόνο τεχνική βοήθεια από το εξωτερικό αλλά και πολιτική βούληση που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει - αν κρίνει κανείς από τη συνέχιση της προ κρίσης νοοτροπίας και των πρακτικών της πλειονότητας των πολιτικών, το πελατειακό σύστημα εξακολουθεί να υπερισχύει του αξιοκρατικού κατά συστηματικό τρόπο. Παράδειγμα: η πρόσφατη απόλυση του κ. Κ. Σπυρόπουλου από την κρατική τηλεόραση. Παρ' όλη την κρίση και την κύρια ευθύνη των κομμάτων για την άθλια κατάσταση της χώρας, οι πελατειακές σχέσεις και η κομματικοκρατία καλά κρατούν.
Διακομματικές σχέσεις
Σε ό,τι αφορά τις σχέσεις μεταξύ κομμάτων, αντίθετα με αυτούς που βλέπουν την άμεση διάλυση τα τρικομματικής κυβέρνησης, πιστεύω πως αυτή θα επιβιώσει το 2013 - ίσως και αργότερα. Και αυτό γιατί δεν συμφέρει ούτε το ΠαΣοΚ ούτε τη ΔΗΜΑΡ, παρ' όλες τις διαφορές που έχουν με τη ΝΔ, να διακόψουν τη συνεργασία - ιδίως τώρα που η οικονομική κατάσταση, μετά το πρόσφατο τεράστιο δάνειο, θα αρχίσει να καλυτερεύει - μια καλυτέρευση στην οποία συνέβαλαν σημαντικά.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, το 2013 στον κομματικό χώρο θα υπάρχει ένα ακροδεξιό κόμμα που, όσο το μεταναστευτικό πρόβλημα παραμένει άλυτο και η λιτότητα συνεχίζεται, θα εξακολουθήσει την ανοδική πορεία του. Στην άλλη άκρη του κομματικού σκηνικού, το ΚΚΕ θα παραμείνει, για προφανείς λόγους, στα χαμηλά ποσοστά που έχει σήμερα. Μεταξύ των δύο άκρων οι Ανεξάρτητοι Ελληνες μάλλον θα διαλυθούν, ενώ η ΝΔ θα κρατήσει ή και θα αυξήσει τα σημερινά ποσοστά της, ενώ η ΔΗΜΑΡ και το ΠαΣοΚ, όπως ήδη ανέφερα, θα εξακολουθήσουν να στηρίζουν την κυβέρνηση Σαμαρά. Οσο για τον ΣΥΡΙΖΑ, αν ο Αλέξης Τσίπρας πραγματικά δεν θέλει την έξοδό μας από το ευρώ, θα συνεχίσει τη στροφή προς τη μετριοπάθεια χωρίς να το δηλώνει ξεκάθαρα. Στα επόμενα χρόνια μάλλον θα εξελιχθεί σε ένα ριζοσπαστικό κεντροαριστερό κόμμα μέσα στην ευρωζώνη. Τέλος, οι διάφορες προσπάθειες σχηματισμού νέων κομμάτων μάλλον θα αποτύχουν. Νομίζω πως θα θεωρηθούν παραδείγματα του ελληνικού ατομικισμού που οδηγεί τον καθένα να θέλει το δικό του μαγαζί. Οπως τα διάφορα κινήματα (από τους Αγανακτισμένους ως «Για την Ελλάδα τώρα»), έτσι και τα εκκολαπτόμενα νέα κομματίδια το πιο πιθανό είναι πως θα έχουν βραχύ βίο.
Κοινωνικό επίπεδο
Τέλος, στον κοινωνικό χώρο, όσο η δημιουργία ενός διευρυμένου δικτύου κοινωνικής προστασίας δεν δημιουργείται, η παραβατικότητα, η εγκληματικότητα, η ανομία, η φυγή προς τα ναρκωτικά και η διάλυση του κοινωνικού ιστού θα συνεχιστούν. Από την άλλη μεριά όμως, θα ενταθούν οι τάσεις θετικής αντίδρασης στην κρίση. Τάσεις όπως ο εθελοντισμός, ο κοινωνικός ακτιβισμός των ΜΚΟ και η αλληλεγγύη των απλών ανθρώπων προς τα πιο ευάλωτα μέλη της ελληνικής κοινωνίας. Ετσι από τη μια μεριά ο κοινωνικός ιστός αποσυντίθεται, ενώ από την άλλη παρατηρούμε αναδυόμενα δίκτυα αλληλεγγύης στο επίπεδο της γειτονιάς, της Εκκλησίας, της παρέας, των συγγενικών δικτύων και των μη κυβερνητικών οργανώσεων. Με άλλα λόγια, η κρίση μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα, πιο δημοκρατική ισορροπία μεταξύ κράτους, αγοράς και κοινωνίας πολιτών.
Συμπερασματικά, η κρίση (οικονομική, πολιτική, κοινωνική) θα εξακολουθήσει το 2013 να ταλανίζει ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού λαού. Σημαντικές θεσμικές αλλαγές θα προχωρήσουν με ρυθμούς χελώνας, ενώ το πολιτικό μας σύστημα μάλλον θα παραμείνει έντονα πελατειακό και κομματικοκρατικό. Από την άλλη μεριά όμως, θα έχουμε και σημάδια καλυτέρευσης λόγω πολύ πιθανών ευνοϊκών εξελίξεων στο επίπεδο της ευρωζώνης, λόγω της μερικής αναβίωσης των επιχειρήσεων και, τέλος, λόγω της πιθανής αντίστασης των λαών του ευρωπαϊκού Νότου στη βάρβαρη και συγχρόνως αδιέξοδη υφεσιακή πολιτική που η τρόικα μας έχει επιβάλει.
Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στη London School of Economics.
http://24luckyhours.blogspot.gr/
